Tanie wakacje nad morzem w Polsce

Gdańsk i Westerplatte

27 August 2011r.

Z tematyką wycieczki wiążą się zagadnienia wynikające z haseł programowych nauczania geografii w III klasie licealnej, jakś i klasach młodszych oraz wybrane treści z historii i zajęć wychowania obywatelskiego wiążące się z wybrzeżem, a szczególnie z obroną Westerplatte. Podczas prac przygotowawczych do wycieczki można do współpracy poprosić nauczyciela historii, pod którego kierunkiem uczniowie przygotują materiały dotyczące przeszłości Gdańska, rozwoju gospodarczego i kulturalnego miasta. Zebrane przez uczniów materiały w postaci ilustracji, zdjęć fotograficznych, opisów, schematów i wykresów po przekonsultowaniu z nauczycielami historii i geografii mogą stanowić cenny materiał do wykorzystania podczas zajęć pozalekcyjnych Szkolnego Koła KrajoznawczoTurystycznego (SKKT) i Szkolnego Koła Historycznego (SKH).W zajęciach wskazane jest uczestnictwo nie tylko członków należących do wymienionych kół zainteresowań, ale również zaproszonych uczniów biorących udział w wycieczce. Wyświetlenie archiwalnego filmu pt. "Od Wersalu do Westerplatte", połączone z dyskusją stanowi uzupełnienie omawianych zagadnień. Po ogólnym przygotowaniu teoretycznym następuje zapoznanie uczniów z programem i trasą wycieczki. Oprócz czynności obowiązujących wszystkich uczestników wycieczki, dla pełniejszego zaangażowania uczniów, można wykorzystać ich zainteresowania indywidualne, np. z zakresu historii sztuki, archeologii, kartografii, hydrografii i geomorfologii, techniczne, ekonomiczne, fotograficzne i inne. Pozwala to na szczegółowe opracowanie niektórych odcinków wycieczki lub wykonanie pewnych prac, np. powielanie odbitek planu miasta, wykreślenie trasy wycieczki, dobór zdjęć i ilustracji ukazujących główne zabytki Gdańska, ich stan zniszczenia i odbudowy. Uczestnicy wycieczki zaopatrują się w plany miasta i portu, mapy, busole, przewodniki, przybory do pisania, notatniki i aparaty fotograficzne. Przebieg wycieczki Pierwszym etapem wycieczki jest wzniesienie położone w pobliżu gdańskiego głównego dworca kolejowego, za dworcem PKS w zachodniej dzielnicy miasta zwanej Pogórze lub Grodzisko. Są to dawne umocnienia fortyfikacyjne, które w znacznym stopniu zmieniły pierwotne ukształtowanie terenu. Z miejsca tego rozciąga się rozległy widok na miasto i okolicę. Zakres ćwiczeń i wykonywanych czynności przedstawia się następująco: 1. Określenie wysokości względnej wzniesienia szacunkowo (na oko), dokonanie pomiaru i porównanie z wynikiem na wysokościomierzu. 2. Orientacja w terenie na podstawie planu miasta, mapy, wyznaczenie kierunków i określenie miejsca obserwacji. 3. Obserwacja krajobrazu: wysoczyzną polodowcowa, terasa plejstoceńska, nizina deltowa przechodząca w depresję, wał wydmowy mierzei. 4. Odszukanie na podstawie planu Gdańska jego głównych dzielnic: Stare Miasto, Główne Miasto, Dolne Miasto, Nowy Port, Wrzeszcz, Oliwa oraz rozpoznanie zabytkowych budowli (Ratusz Głównomiejski, kościół Mariacki, Ratusz Staromiejski i inne). Po poprawnym wykonaniu wstępnych ćwiczeń przystępujemy do charakterystyki położenia miasta na tle warunków fizjograficznych, zwracając uwagę na charakter i kierunek zabudowy zurbanizowanych obszarów Gdańska. Obok dzielnic zabytkowych obserwujemy współczesne budownictwo mieszkaniowe oraz obiekty budownictwa przemysłowego na terenie Stoczni im. Lenina, Stoczni Północnej i w obrębie portu gdańskiego. Z miejsca obserwacji doskonale uwidacznia się wpływ morza i Wisły na zagospodarowanie przestrzenne miasta. Uczeń referujący zagadnienie wykorzystania warunków fizjograficznych przez człowieka nawiązuje krótko do okresu wczesno-historycznego, w którym ludność osiedlała się w miejscach o dogodnych warunkach obronnych, dając początek grodom, osiedlom, miastom. Najstarszy Gdańsk, jako osada, zlokalizowany był na obszarze równiny deltowej, na bagnistych i trudno dostępnych terenach nad Motławą, w pobliżu ujścia Wisły do morza. Powstał więc na ziemi nagromadzonej przez wody spływające z rozległych obszarów Polski — kraju leżącego w dorzeczu Wisły, którą flisacy przez wieki dostarczali drewno i zboże do Gdańska, a następnie do Holandii i innych krajów Europy Zachodniej. Dzięki korzystnym warunkom naturalnym łączącym Gdańsk z Polską, miasto stało się ośrodkiem polskiego handlu zamorskiego. Więzy społeczno-ekonomiczne odegrały istotną rolę w rozwoju gospodarczym Gdańska, który wykazał wielokrotnie dowody swej wierności wobec Polski. Uczniowie przypominają na ten temat kilka historycznych faktów: — oddanie hołdu Jagielle przez gdańszczan po zwycięstwie pod Grunwaldem, — pomoc Gdańska, która umożliwiła odniesienie zwycięstwa floty polskiej nad okrętami szwedzkimi w 1627 r., - wierność królowi Kazimierzowi w okresie najazdu Szwedów na Polskę, — udzielenie pomocy Stanisławowi Leszczyńskiemu w 1773 r., — wystąpienie zbrojne przeciw' wkraczającym do Gdańska oddziałom wojska pruskiego w 1793 r., — rozwój i ożywiona działalność polskich organizacji społecznych i zawodowych na terenie Gdańska (w XIX i na początku XX wieku), — bohaterska postawa obrońców Poczty Gdańskiej i Westerplatte w 1939 r. W uzupełnieniu tych wypowiedzi dodaję, że dowody polskości Gdańska potwierdzają dokumenty znajdujące się w archiwach, jak i zachowane lub zrekonstruowane zabytki i rzeźby zdobione polskimi godłami stanowiące wymowne ślady historii miasta. Z punktu obserwacyjnego na Grodzisku kierujemy się na ulicę 3 Maja, a następnie ul. Kalinowskiego do Bramy Wyżynnej. Przy Targu Węglowym znajduje się plan Gdańska z zaznaczeniem ważniejszych zabytków. Po zapoznaniu się z planem miasta wybieramy trasę II etapu wycieczki, prowadzącej wzdłuż ul. Długiej, Długiego Targu do Muzeum Archeologicznego i Przystani Żeglugi Pasażerskiej. Zatrzymujemy się obok renesansowej Bramy Wyżynnej, która niegdyś była najważniejszym wejściem do Głównego Miasta. Obecnie swoim wyglądem przypomina raczej łuk tryumfalny, jakby wzniesiony dla ozdoby Gdańska, z wykutym w kamieniu nad portalem pięknym herbem Rzeczypospolitej. Obok tarczy z orłem polskim, umieszczone są herby: Gdańska i Prus Królewskich. Za wymienioną bramą znajduje się potężny średniowieczny zespół budowli fortecznych, które stanowią Katownia i połączona z nią Wieża Więzienna. Zgodnie z ustalonym planem, grupy przygotowanych uczniów kolejno udzielają objaśnień dotyczących ważniejszych obiektów. Wymienione zabytkowe budowle stanowiły w XIV wieku wysunięte ku zachodowi ubezpieczenie bramy obronnej znajdującej się w murach miejskich, wzdłuż których przebiegały szerokie fosy wypełnione wodą. Na placu zwanym Targiem Węglowym zbudowano gmach teatru, który graniczy z fasadą gdańskiej Zbrojowni powiązanej z Basztą Słomianą. Od tej baszty biegnie zrekonstruowany wysoki mur obronny z Basztą Studzienną. Do Złotej Bramy stanowiącej główne wejście na ulicę Długą przylega Dwór Bractwa św. Jerzego. Budowla ta w końcu XV wieku o interesującej elewacji była miejscem spotkań towarzyskich najbogatszych patrycjuszów gdańskich, mieszkających głównie wzdłuż najważniejszej i zapewne najstarszej arterii ulicznej Głównego Miasta tzw. "Królewskiej Drogi". Przypominamy, że szlakiem tym podążali niegdyś królowie polscy udający się do ratusza, w którym rozstrzygali ważne problemy polityczne i gospodarcze tego największego miasta i portu Rzeczypospolitej. Bogactwo właścicieli kamienic ujawniło się ma zewnątrz wspaniałym wystrojem fasad stylowych, wewnątrz zaś przepychem pomieszczeń, znanych ze sztychów i rysunków dawnych gdańskich artystów. Najbardziej reprezentacyjne gmachy miasta jak Ratusz Głównomiejski, Dwór Artusa i Zielona Brama, a także najpiękniejsze kamienice mieszczańskie zostały wzniesione przy Długim Targu. Przykładem przepychu i rozrzutności kupców i mieszczan gdańskich może być "Złota Kamienica", znajdująca się w pobliżu Dworu Artusa. Najświetniejszą budowlą Gdańska jest ratusz Głównego Miasta (XIV—XVI wiek). Główną jego ozdobę stanowi górująca nad Ratusz Głównego Miasta (XIV—XVI w.) i zabytkowe kamienice przy Długim Targu w Gdańsku (fot. Z. Kosycarz) miastem 82-metrowej wysokości wieża, która tworzy harmonijną całość architektoniczną i plastyczną. W komnatach i zrekonstruowanych salach ratusza znajduje się Muzeum Historii Gdańska, prezentujące pełną syntezę dziejów miasta i jego kultury, od najstarszego osadnictwa do okresu współczesnego. Ciekawy zestaw elewacji barwnych kamieniczek, z bogactwem różnego rodzaju ozdób i rzeźb kamiennych oraz artystycznie wykonana metaloplastyka w postaci latarni, okuć i krat uzupełnia wystrój plastyczny ulicy Długiej i Długiego Targu. Jedną z najbardziej atrakcyjnych ozdób Długiego Targu jest zabytkowa fontanna, zwana Studnią Neptuna. Na jej ogrodzeniu zachowały się godła Polski. Orły Polskie zdobią wiele zabytkowych budowli: np. Ratusz Głównomiejski, Dom Ławników koło Dworu Artusa, Zieloną Bramę i szereg innych. O więzi łączącej Gdańsk z Polską świadczy również posąg Zygmunta Augusta na wieży Ratusza. Z wieżowego zegara co godzina płynie melodia pierwszych taktów pieśni "Nie rzucim ziemi skąd nasz ród". Gdy omawiamy ważniejsze wydarzenia z przeszłości Gdańska polecam, by jednocześnie młodzież zwracała uwagę na wymienione i znamienne dowody łączności Gdańska z Polską. Główne Miasto podczas ostatniej wojny zostało prawie całkowicie zniszczone. Młodzież na ogół nie zdaje sobie sprawy z ogromu tych zniszczeń, których przy pomocy słów nie można plastycznie i przekonywająco przedstawić. Porównanie zdjęć fotograficznych ukazujących ruiny i gruzy miasta z jego obecnym wyglądem bardziej trafia do świadomości uczniów. Młodzież uzmysławia sobie, przy jak olbrzymich nakładach kosztów i wysiłku pracy ludzkiej przywrócono zabytkowym dzielnicom Gdańska ich wygląd pierwotny. Z Długiego Targu kierujemy się do Muzeum Archeologicznego, w którym uczniowie przeprowadzają krótki wywiad na temat wykopalisk prowadzonych na terenie Gdańska i oglądają eksponaty świadczące o ich słowiańskim pochodzeniu. Na uwagę zasługuje między innymi wczesnośredniowieczna łódź wiosłowa z Gdańska--Oruni, różne narzędzia pracy i ozdoby z brązu, z wczesnej epoki żelaza, z okresu kultury łużyckiej i pomorskiej. Po zwiedzeniu muzeum można wykorzystać przerwę na spożycie posiłku i dokonanie przez młodzież zakupu pamiątek z Gdańska, pocztówek, widokówek i wykonania pamiątkowych zdjęć. Następny etap wycieczki przeznaczamy na zwiedzenie portu i Westerplatte. W tym celu udajemy się Długim Pobrzeżem do przystani pasażerskiej na Motławie, skąd odbywamy rejs statkiem na Westerplatte. Po ogólnym zapoznaniu się z pomieszczeniami i ważniejszymi urządzeniami statku, polecam uczniom wykorzystać objaśnienia na temat portu zamieszczone w przewodniku Z. Brackiego 1 oraz skoncentrować uwagę na następujących zagadnieniach: — zagospodarowanie nabrzeży i wykorzystanie akwenów wodnych przez człowieka w dawnych czasach i obecnie (porównania: stare spichrze i nowoczesne magazyny, zabytkowy drewniany żuraw i zautomatyzowane dźwigi portowe, szkutnictwo drewniane i nowoczesne urządzenia stoczniowe), — lokalizacja głównych zakładów przemysłowych szczególnie związanych z portem, specjalizacja zakładów: stocznia produkcyjna, stocznia remontowa, "Fosfory", pochodzenie surowców, przeznaczenie produktów, — rozpoznawanie typów statków i ich przynależności państwowej na podstawie bander i nazw portów macierzystych, rodzaje ładunków importowanych i eksportowanych. Wykorzystując szczególne zainteresowanie młodzieży statkami różnych bander zarówno krajów kapitalistycznych, jak i socjalistycznych zwracam uwagę na takie zagadnienia ideowo-wychowawcze, jak: — możliwość pokojowego współistnienia i współpracy państw o różnych ustrojach społeczno-politycznych, — szerokie kontakty handlowe Polski z różnymi krajami świata, Etapy rozwoju portu gdańskiego 72 -— rola Bałtyku w zbliżeniu narodów i w nawiązywaniu stosunków polityczno-gospodarczych. Przy omawianiu etapów rozwojowych portu gdańskiego, wykorzystuję zestaw mapek ilustrujących zachodzące zmiany topograficzne w przyujściowym odcinku Wisły od XIV do połowy XX wieku. Zwracam uwagę na okazałą twierdzę Wisłoujście, zbudowaną przy dawnym ujściu Wisły do morza, jako przykład rzadko obecnie spotykanej nadmorskiej fortecy stanowiącej zabytek sztuki wojennej. Mijając "Zakręt Pięciu Gwizdków" przypominam o rozpoczęciu II wojny światowej przez niemiecki pancernik "Schlezwig Holstein", który we wczesnych godzinach rannych 1 września 1939 r. ostrzelał polską jednostkę wojskową, stacjonującą na półwyspie Westerplatte. Obronie Westerplatte poświęcamy następujący etap wycieczki. Po opuszczeniu statku, zbieramy się na chwilę aby w skrócie omówić genezę półwyspu. Pod koniec wieku XVII na północny zachód od ujścia Wisły zaczęła się z morza wynurzać mielizna, która z czasem utworzyła podłużną wyspę zwaną "Zachodnią Wyspą" (West Plaate). Pomiędzy lądem a jej południowym brzegiem nurt Wisły utworzył dość głęboki tor wodny, zamulając jednocześnie dawne ujście rzeki w pobliżu twierdzy. W roku 1845 pierwotne ujście zasypano i wyspa połączyła się z lądem, tworząc półwysep Westerplatte. Jeden spośród uczniów przypomina, że rejon ten był terenem wielu walk w minionej historii, np. w 1734 r. na Westerplatte lądowali Francuzi niosąc pomoc gdańszczanom. W roku 1807 twierdzę w Wisłoujściu zdobywały wojska polsko-francuskie. Jedną z najbardziej heroicznych bitew stoczyła około 200-osobowa polska załoga od 1 do 7 września 1939 r., odpierając ataki Niemców od strony lądu, morza, Wisły i powietrza. Dla uczczenia bohaterstwa żołnierza polskiego wzniesiono w 1966 r. na Westerplatte Pomnik Obrońców Wybrzeża. Przepływające statki oddają hołd obrońcom Wybrzeża i wszystkim poległym na dalekich morzach w walce o wolną i niepodległą Polskę. Celem wytworzenia atmosfery powagi i skupienia wśród młodzieży odwołuję się do scen z okresu walk obronnych oglądanych podczas wyświetlanego filmu. Odczytujemy (jedna z uczennic) wolno i z odpowiednią dykcją dwa małe fragmenty z książki M. Wańkowicza pt. Westerplatte opisujące ostatnią zbiórkę przed kapitulacją (str. 103) i wyjątek z rozmowy mjra H. Sucharskiego z gen, Eberhardtem (str. 105)1 Stanęli w dwuszeregu. Szef zdał raport, jak za tych wszystkich dni, kiedy Westerplatte pęczniała w entuzjazm, kiedy miało przyjść... sześć dywizji. Major przyjął raport, podziękował za służbę, podał swoją decyzję. Wysłuchali w milczeniu w postawie zasadniczej. Dopiero po «rozejść się» padli na szyję z płaczem, wyrzucali zamki z broni. Dalszy odcinek ze strony 105. Niech pan powie — pyta generał Eberhardt —co pana skłoniło do kapitulacji? Dzisiejsze natarcie? Dzisiejsze natarcie zostało odparte. Skłonił mnie brak amunicji, wyczerpanie żołnierzy, stan rannych. — Oczyścić — skinął na buty majora — generał. Dwu żołnierzy niemieckich przypada, szoruje je na glans. Już na nich nie ma tłustego mułu Westerplatte, kurzu z rozbitych bunkrów, już zniesiony z jej obrońcy ostatni proch walki. Po odczytaniu powyższych fragmentów podchodzimy do pomnika, przy którym delegacja uczniów składa wiązankę kwiatów, a pozostali chwilą ciszy czczą pamięć poległych w obronie Wybrzeża. Po uroczystej oficjalnej części, schodzimy po stopniach pomnika obserwując okoliczny krajobraz z widokiem na Nowy Port, Zatokę Gdańską, Port Północny i Kanał Portowy oraz nowe osiedla mieszkaniowe Brzeźna, Przymorza, Wrzeszcza i Stogów. Celem wyrobienia właściwego wyobrażenia o wielkości półwyspu, przemierzamy go wszerz, dochodząc do morza. Na płycie pamiątkowej odczytujemy nazwiska poległych żołnierzy, przypominająć młodzieży, że w 1972 r. zostały przewiezione z Włoch prochy majora Henryka Sucharskiego i złożone na miejscu walk, wśród poległych żołnierzy, którymi dowodził podczas obrony Westerplatte. Ukazując wspaniałe karty przeszłości związane z rozwojem miasta i portu gdańskiego oraz heroizm żołnierza polskiego w obronie Wybrzeża, nie można pominąć współczesnych osiągnięć i perspektyw rozwojowych gospodarki morskiej. W bliskim sąsiedztwie terenów historycznej bitwy na wschód od Westerplatte, znajduje się w stadium realizacji największa inwestycja morska Polski Ludowej — Port Północny w Gdańsku, z którym warto uczestników wycieczki zapoznać (fot. zachodniej części portu, str. 80—81). Budowę Portu Północnego poprzedziły prace naukowo-badawcze oraz badania modelowe na specjalnie w tym celu zbudowanym basenie doświadczalnym w Gdańsku—Oliwie. Badania geotechniczne podłoża w akwenie Portu Północnego w Gdańsku wykazały, że w części przybrzeżnej występują drobno i średnioziarniste piaski. Pozostałą część akwenu pokrywają na-muły w postaci ciągłej warstwy dochodzącej miejscami do 9 m miąższości, z nieregularnymi gniazdami piasku. Geneza namułu wiąże się z wielowiekowym procesem sedymentacyjnym w strefie przyujściowego odcinka rzeki Wisły. Na głębokości około 16 m poniżej kompleksu namułowo-piaszczystego zalegają holoceńskie piaski morskie, odpowiadające fazie litorynowej. Pod nimi występują utwory plejstoceńskie w postaci żwiru, piasku, gliny i iłów1. Piaszczysto-muliste podłoże gruntowe w rejonach basenów portowych ułatwia prowadzenie prac refulacyjnych. Miejsce wybrane na lokalizację portu cechują również korzystne warunki batymetryczne, gdyż w niewielkiej odległości od lądu przebiega izobata — 20 m, co umożliwi dużym jednostkom morskim swobodne wejście do basenów portowych. Z punktu obserwacyjnego na Westerplatte widoczna jest betonowa opaska przechodząca w falochron brzegowy północny, wybiegający 1150 m w morze. Główny falochron zbudowany jest z wielkich bloków skalnych i w swej końcowej części stanowi rodzaj wyspowej budowli złożonej z 3 łamanych odcinków o łącznej długości 1630 m. Będą one stanowiły osłonę basenu paliw "płynnych. Na terenie portu znajduje się baza bunkrowa i basen dla floty pomocniczej. Wschodni falochron o długości 827 m stanowi osłonę terenów wydartych morzu, na których znajdują się place składowe węgla i rudy, z wybiegającymi w kierunku morza pirsami. Zainstalowane na wysokich estakadach taśmociągi przenosić będą węgiel z placu składowego na statki. Stanowisko przeładunkowe siarki jest połączone krytym taśmociągiem z "Siarkopolem". W odległości około 10 km od portu, poza Martwą Wisłą zlokalizowano rafinerię ropy naftowej, która dostanie połączona z bazą paliw płynnych specjalnymi rurociągami. Przyszłe tereny zabudowy obejmują bazy przeładunkowe rudy, Sboża i surowców dla produkcji nawozów sztucznych. Na lądowym Zapleczu Portu Północnego przewiduje się lokalizację stoczni remontowej i stoczni produkcyjnej przystosowanej do budowy super-zbiornikowców (o Porcie Północnym również na str. 42). Po dokonaniu obserwacji obiektów portowych i zapoznaniu się z perspektywicznym planem rozbudowy nowoczesnego Portu Północnego w Gdańsku, dochodzimy do przystani pasażerskiej, skąd odpływamy statkiem z Westerplatte do centrum Gdańska. W rejsie powrotnym uczniowie mogą prowadzić dowolne obserwacje zgodnie z własnymi zainteresowaniami. Po opuszczeniu statku udajemy się ul. Sukienniczą do ul. Obrońców Poczty. Zatrzymujemy się chwilę w skupieniu przy płycie z wyrytymi nazwiskami poległych w obronie Poczty Polskiej, podkreślając ich odwagę i męstwo w nierównej walce z wrogiem we wrześniu 1939 r. Następnie ulicami: Zamkową; Katarzynki, obok Wielkiego Młyna i Ratusza Staromiejskiego przy ul. Korzennej dochodzimy do dworca głównego w Gdańsku. Opisaną wycieczkę można odbyć z różnymi klasami, traktując wybrane zagadnienia jako przygotowanie do realizacji materiału nauczania względnie jego utrwalania z dostosowaniem do warunków percepcyjnych młodzieży. Omówienia przebiegu wycieczki można dokonać na jednej z lekcji geografii, wychowania obywatelskiego lub na zajęciach szkolnego koła krajoznawczo-turystycznego.

Gdańsk, nad morzem, wczasy, wycieczki, Zatoka Gdańska, Westerplatte, zwiedzanie, zabytki, Motława